ساختار انگیزشی در نهاد قرض الحسنه

 وام دهنده، بدون آنکه در پی سود باشد،  مدتی از تصرف در مال خویش چشم می پوشد. در این موقعیت. نخستین پرسشی که به ذهن می آید آن است که انگیزه ی این رفتار اقتصادی چیست؟ در پاسخ بدین پرسش باید گفت: هر یک از امور زیر می تواند وام دهنده را بدین کار برانگیزد: 

• پاداش آن جهانی اولین انگیزه ی قرض، که در فرهنگ اسلامی بر آن تأکید شده است، پاداش آن جهانی است. در اینجا مناسب است مضمون چند روایت را مورد توجه قرار داد: هر که به برادر مسلمانش وام دهد. «در برابر هر درهم» به اندازه ی کوه أَحَد و کوه های رضوا و طور سینا برایش کردار نیک نگاشته می شود؛ و اگر در باز پس گرقتن آن در زمان تعیین شده آسان بگیرد در رستاخیز، که نیکوکاران پاداش داده می شوند، او چون برق شتابان از «صراط» می گذرد. (محمدحسن نجفی,ء جواهرالکلام. ج ۰۲۵ ص۱)  

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: پاداش صدقه ده برابر پاداش قرض هیجده برابر، پاداش پیوند و ارتباط با برادران دینی بیست برابر و پاداش صله رحم و پیوند با خویشاوندان، بیست و چهار برابر می باشد. «الکافی. ج ۴، ص ۱۰» 

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: کسی که برادر مسلمانش به او برای قرض احتیاج داشته باشد و او با وجود این که قادر به پرداخت این قرض است. از دادن آن امتناع کند.، خداوند بوی بهشت را بر او حرام خواهد کرد. «بحار الانوارء ج ۱۰۳، ص ۱۳۸» 

 امام صادق - علیه السلام - فرمود: هیچ مومنی نیست که به خاطر خدا به مومن دیگر قرض دهد جز آنکه خداوند هر روز ثواب صدقه دادن آن را به حساب وی ثبت کند تا زمانی که آن مال به او باز گردد. «الکافی، ج ۴، ص ۳۴»  

امام رضا - علیه السلام - فرمود: پاداش قرض دادن هیجده برابر اجر صدقه است. زیرا قرض به کسی می رسد که خود را برای گرفتن صدقه ضایع (و کوچک) نمی کند. «بحار الانوار ج ۱0۳، ص ۳۰». 

امام صادق - علیه السلام - فرمودند: قرض دادن مال را بیشتر دوست دارم تا آن که آن را ببخشم. «بحارالانوار، ج  ۱۰۳ص ۱۳۹»

تمامی این روایات در واقع توجه به بعد آخروی انسان دارند. یک فرد مسلمان؛ که با فرهنگ اسلامی زندگی می کند. با چنین مفاهیمی آشناست. پس بسیار منطقی است که انگیزه ی چنین رفتاری در وی وجود داشته باشد.

• کسب اخلاق پسندیده یکی از اهداف انسان های کامل، به دست آوردن اخلاق پسندیده است. هرچند پیامبراکرم(ص) برای کامل کردن مکارم اخلاق آمده است؛ ولی کسب اخلاق نیک به اسلام اختصاص ندارد و از اهداف همه ی ادیان است. بخل از رذائل اخلاقی است و در برابر آن سخاوت و بخشش از اخلاق پسندیده به شمار می آید. قرض رفتاری است که در سایه ی این صفت پسندیده پدید می آید (علامه مجلسی, مره العقول, ج ۰۱۹ ص ۴۲۴ ح ۴۷). 

قرض از ثمرات سخاوت است. زیر سخاوت مند راضی می شود که به برادر نیازمند خود مقداری از مالش را تا زمانی که او توانایی بازپرداخت دارد. قرض بدهد؛ چنان که راضی می شود مالش را ببخشد. درحالیکه این رفتار برای بخیل مشکل به نظر می رسد ( محمدمهدی نراقی، جامع السعادات. ج ۰۲ ص ۲۲۸).

• نوع دوستی انسان موجودی اجتماعی است و هر اجتماعی به تعاونی و هم یاری نیازمند است. تعاون امری ضروری است وگرنه افراد به منافع خود نخواهند رسید. البته هرچه سطح این تعاونی بالاتر رود زندگی اجتماعی منسجم تر می شود. قرض نیز نوعی تعاون اجتماعی است که می تواند از حس نوع دوستی افراد سرچشمه بگیرد (حسین السید علی قبانچی، شرح رساله الحقوق، ج ۲ ص ۲۷۰).

• پس انداز،  از نظر روان شناسی، می توان گفت: هر فرد به پس انداز بخشی از درآمد خود گرایش دارد. با ارائه ی تحلیلی از رفتار یک فرد در مورد پس انداز قرض را نوعی پس انداز فردی به شمار آورد.

• جایزه قرض دهندگان از نظر انگیزه و شرایط اقتصادی متفاوتند. می توان گفت جایزه یا پرداخت اضافی داوطلبانه در قرض قرار دارد. این امر نه تنها ممنوع نیست. بلکه در روایات مورد سفارش واقع شده است (محمود عبداللهی, ص ۲۸۱). پس می توان با تعیین جایزه به شیوه های مختلف انگیزه ی قرض دادن را در مردم تقویت کرد. 

چنانکه پیداست انگیزه ی اول صرفاً اخروی است؛ انگیزه های دوم و سوم معنوی و انگیزه های چهارم و پنجم مادی مشروع شمرده می شود. در بینش اسلامی، هرچه انگیزه ی قرض دهنده به اولین انگیزه نزدیک تر شود. به «قرض حسن» و قرض الحسنه نزدیک تر شده است. از نظر اجتماعی نیز ایجاد هرکدام از آن ها شیوه ی خاصی از تبلیغات را می طلبد. باتوجه به اینکه بعضی از این انگیزه ها به اسلام اختصاص ندارد و در جوامع مختلف نیز یافت می شود. بعید نیست که قرض الحسنه نیز مانند صدقه در جوامع دیگر قابل اجرا باشد.